Waarom aantekeningen maken het leren verrijkt

Dit artikel komt uit OMJS magazine – editie 3

Door: Joyce van den Boogaard (en Romy Chatrou)

Met de razendsnelle opmars van computers, smartphones en tablets lijkt het belang van zelf schrijven naar de achtergrond te verdwijnen. Niets ten nadele van al deze middelen, maar ‘ouderwets’ schrijven blijkt een uitstekende manier om leerlingen in een actieve modus te krijgen. Pen en papier zijn geduldiger dan het toetsenbord en daardoor denken leerlingen bewuster na over hun aantekeningen (Mueller & Oppenheimer, 2014). Dat nadenken over wat je schrijft, zorgt voor mentale verwerking. In dit artikel zoomen we in op de meerwaarde van aantekeningen maken en delen we praktijkgerichte interventies om notities effectief in te zetten in het onderwijs.

Leren door te noteren

Aantekeningen maken draagt bij aan activerend onderwijs: onderwijs dat uitgaat van het idee dat leerstof beter beklijft, als leerlingen actief betrokken worden bij de les. Je richt je dan als docent op de (re)actie van de ‘luisteraar’. Dit helpt de leerling bij het begrijpen en overzien van de leerstof. Door leerlingen notities te laten maken doe je een beroep op het stimuleren van cognitieve vaardigheden: je herhaalt, verdiept en structureert lesstof, zodat leerlingen verbanden gaan zien en zaken gaan herkennen. Je kunt aantekeningen maken zien als een leerstrategie. Leerstrategieën zijn concrete manieren om leren zo soepel mogelijk te laten verlopen. Uit onderzoek blijkt dat leerlingen aanzienlijk beter presteren, als deze strategieën worden ingezet in het leerproces (Verstraete & Nijman, 2016).

“I trust the weakest pen more than the strongest memory, and note taking is – in my experience – one of the most important skills for converting excessive information into precise action and follow-up.” – Timothy Ferriss

Van passief naar actief

Puur aantekeningen maken en ze herlezen zorgt niet per se voor de nodige herhaling en verdieping. Actief nadenken over je aantekeningen, er vragen over stellen en verbanden leggen zorgen daar wél voor. Deze activiteiten dragen eraan bij dat leerlingen het geheel niet uit het oog verliezen. We doelen dan op productieve oefeningen om leerstof te ‘herkneden’ (Surma, Vanhoyweghen, Sluijsmans, Muijs & Kirschner, 2019).

Om lesstof op een goede manier te structureren en organiseren, kunnen visuele tekeningen (graphic organizers) helpen. Denk aan een grafiek, tabel of mindmap. Op die manier wordt een fikse hoeveelheid lesstof overzichtelijk. Een mooi voorbeeld hiervan is het maken van een ‘kapstok’ van de leerstof die aan bod is gekomen.

Ook kun je leerlingen laten starten met een kleine oefening die ingaat op de lesstof van de vorige les (teken of noteer in je notitieboek wat je nog onthouden hebt). De leerlingen kunnen vervolgens zelf, aan de hand van hun leerstof, controleren of de aantekeningen volledig en correct zijn en waar nodig die informatie aanvullen. Een andere manier om actief met notities aan de slag te gaan, is het zelf formuleren van oefenvragen in je notitieboek. Leerlingen gaan in de leerstof op zoek naar de juiste antwoorden en stellen vervolgens de zelfbedachte vragen aan klasgenoten.

Notities effectief inzetten

Spreiding tussen leren en oefenen
Leren kost tijd en leerlingen kunnen maar een beperkte hoeveelheid nieuwe informatie tegelijk opnemen. Als de leerling op meerdere korte momenten oefent met de lesstof, blijft die stof beter hangen. Op deze manier zit er meer tijd tussen het leren en beklijft lesstof beter (Kirschner, 2019). Vlak voor een toets nog even je aantekeningen herhalen, is dus niet de beste strategie.

Voorkennis activeren
Nieuwe informatie wordt beter onthouden, wanneer deze verbonden wordt aan voorkennis. Laat groepjes van vier samen één samenvatting maken en vergelijk die met de samenvatting van de docent. Via de Cornell-methode kunnen leerlingen leren hoe ze een goede samenvatting maken. In het kort: verdeel een bladzijde uit je notitieboek in twee kolommen. Noteer links de sleutelwoorden en kernbegrippen en rechts de korte aantekeningen. Daaronder komt een samenvatting over het onderwerp.

Zelftoetsing om te leren
Als leerlingen zich informatie actief herinneren – dus informatie ophalen uit het geheugen – kunnen ze die beter onthouden. Kirschner (2018) noemt dit het testeffect. Leerlingen kunnen zichzelf ‘testen’ door de belangrijkste informatie samen te vatten of concrete voorbeelden te tekenen. Zelftoetsing start wanneer leerlingen op een later moment de leerstof actief ophalen door hun aantekeningen te bedekken en de informatie zelf op te halen uit hun geheugen.

Deze tips zijn gebaseerd op de posters van Six Strategies for Effective Learning (Weinstein, Smith & Cavigliolide) en op het boek Wijze lessen: twaalf bouwstenen voor effectieve didactiek (Surma, Vanhoyweghen, Sluijsmans, Muijs & Kirschner).

Een notitieboek voor alle leerlingen

Hoe stimuleer je leerlingen om aantekeningen te maken? Bijvoorbeeld door hun een eigen notitieboek cadeau te doen (Mijn Krabbels, OMJS). Basisschool Esmoreit gaf het goede voorbeeld. Ellen Woertman van die basisschool: “Wij willen dat het ‘gewoon’ wordt om aantekeningen te maken. Leerlingen kunnen informatie die ze zelf ontdekken op deze manier verwerken en onthouden. Tijdens teamvergaderingen evalueren we het gebruik van het notitieboek en kijken we hoe we het actief toepassen van aantekeningen verder kunnen stimuleren en ontwikkelen.”

Goede aantekeningen maken gaat verder dan het letterlijk kopiëren van woorden of zinnen. Je wilt leerlingen leren om de meest relevante informatie uit de les te selecteren, te ordenen of in eigen woorden te noteren. De beste aantekeningen verdwijnen uiteindelijk in de prullenbak, omdat leerlingen de stof kunnen uitleggen zonder naar hun notities of lesmateriaal te kijken.

“Noteren is het meest effectief, wanneer notities georganiseerd en verwerkt worden op een actieve manier.” – John Hattie (2011)

Bronnen

Hattie, J. (2011). Visible Learning for Teachers Maximizing Impact on Learning. Leiden: Taylor & Francis Ltd.

Kirscher, P. (2018). Toetsen als leerstrategie. Beschikbaar op https://didactiefonline.nl/blog/paul-kirschner/toetsen-als-leerstrategie.

Kirscher, P. (2019). Leren voor luiaards. Beschikbaar op https://didactiefonline.nl/artikel/lerenvoor-luiaards.

Mueller, P.A. & Oppenheimer, D.M. (2014). The Pen Is Mightier Than the Keyboard: Advantages of Longhand Over Laptop Note Taking. Psychological Science, 25(6), 1159-1168.

Surma, T., Vanhoyweghen, K., Sluijsmans, D., Camp, G., Muijs, D. & Kirschner, P. (2019). Wijze lessen: twaalf bouwstenen voor effectieve didactiek. Meppel: Ten Brink Uitgevers.

Verstraete, I. & Nijman, K. (2016). Handboek leren leren voor het voortgezet onderwijs. 5 krachtige leerprincipes vertaald naar de praktijk. Huizen: Uitgeverij Pica.

Weinstein, Y., Smith, M. & Cavigliolide, O. (2019). Six strategies for effective learning. Beschikbaar op https://www.learningscientists.org.